Europese Commissie publiceert het vijfde jaarlijkse rapport over de rechtsstaat in de EU

Het gaat om het rapport van de Europese Commissie (‘Commissie’) over de situatie van de rechtsstaat in de EU. U kunt hier het landen-specifieke hoofdstuk over Nederland raadplegen.

Achtergrond

Het jaarlijkse rapport over de rechtsstaat in de EU is opgezet als een jaarlijkse cyclus om de rechtsstaat te bevorderen en te voorkomen dat rechtsstatelijke problemen ontstaan of zich verdiepen. De Europese Commissie stelt jaarlijks voor elke EU-lidstaat een afzonderlijk hoofdstuk op waarin de stand van zaken met betrekking tot de rechtsstaat in die EU-lidstaat wordt beschreven.

Het doel van het jaarlijkse rapport is om problemen met betrekking tot de rechtsstaat in de lidstaten vroegtijdig te kunnen identificeren. Het jaarlijkse rapport moet een constructief debat over de rechtstaat op gang brengen en alle EU-lidstaten aanmoedigen om de geconstateerde problemen uit het rapport aan te pakken.

Het rapport over de rechtsstaat is onderverdeeld in vier onderdelen. Ten eerste wordt ingegaan op de rechtsstelsels van de lidstaten. Daarna wordt aandacht besteed aan de kaders voor corruptiebestrijding van de lidstaten. Vervolgens wordt gekeken naar het pluralisme en de vrijheid van de media. Tenslotte wordt ingegaan op andere institutionele checks and balances. Aan het rechtsstaatrapport zal vanaf 2025 een nieuwe pijler worden toegevoegd, te weten de interne markt. Deze pijler zal betrekking hebben op rechtsstatelijke kwesties die van invloed zijn op ondernemingen, met name kleine en middelgrote ondernemingen, die grensoverschrijdend actief zijn.

Het rapport over de rechtsstaat van 2024

Op 24 juli 2024 presenteerde de Europese Commissie haar vijfde Rechtsstaatrapport. Het rapport bevat een analyse van de rechtsstaat in de EU in brede zin en over alle EU-lidstaten afzonderlijk. Voor het eerst bevat het rapport ook een hoofdstuk over de vier kandidaat-lidstaten Albanië, Montenegro, Noord-Macedonië en Servië.

De Commissie is in algemene zin deels positief over de hervormingen van de lidstaten om de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht te versterken en om het institutionele landschap ter bestrijding van corruptie te verbeteren. Het Rechtsstaatrapport 2024 geeft aan dat 68% van de aanbevelingen uit het rapport van 2023 (gedeeltelijk) zijn opgevolgd.

Toch constateert de Commissie ook redenen voor bezorgdheid en een verslechtering van de rechtsstaatsituatie. De Commissie heeft daarom in het Rechtsstaatrapport 2024  gewijzigde en nieuwe aanbevelingen opgenomen. De Commissie constateert bijvoorbeeld (systemische) problemen met betrekking tot de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht. Lidstaten worden daarom aanbevolen om waarborgen in gerechtelijke benoemingsprocedures op alle niveaus op te nemen, de autonomie van de openbare aanklagers te versterken en te voorzien in voldoende middelen voor de rechtspraak. De Commissie uit daarnaast onder andere zorgen over de onafhankelijkheid van het bestuur en de financiële stabiliteit van publieke omroepen, en over de transparantie van media-eigendom.

Nederland en de rechtsstaat

De Commissie heeft ook een hoofdstuk uitgebracht over de situatie van de rechtsstaat in Nederland. In dat hoofdstuk noemt de Commissie dat het niveau van de rechterlijke onafhankelijkheid in Nederland als hoog wordt ervaren, het justitieel systeem efficiënt is, het anti-corruptiekader versterkt blijft worden en er een open ruimte is voor het maatschappelijk middenveld.

Nederland ontving in 2023 vier aanbevelingen (zie voor meer informatie over deze aanbevelingen het bijbehorende ECER-bericht) De Commissie geeft in het rechtsstaatrapport 2024 de volgende appreciatie van de voortgang daarop, en geeft Nederland vijf (deels nieuwe) aanbevelingen:

• Justitieel systeem: de Commissie constateert wat vooruitgang op digitaliseringsvlak, in het bijzonder doordat meer uitspraken worden gepubliceerd. Nederland ontvangt een nieuwe aanbeveling om de aanpak van de personeelstekorten en uitdagende werkomstandigheden (c.q. hoge werkdruk) in de rechtspraak voort te zetten;
• Anti-corruptiekader: er is voortgang geboekt op de hervorming van de regelgeving met betrekking tot draaideurconstructies, waaronder een afkoelperiode en de beperking van betaalde activiteiten. Nederland wordt opnieuw aanbevolen deze hervorming af te ronden. Nederland heeft volgens de Commissie ook wat vooruitgang geboekt in het vaststellen van strengere transparantieregels rondom lobbyactiviteiten van bewindslieden en parlementariërs. Dit blijkt uit het instellen van een evaluatie van de openbare agenda’s van bewindspersonen, een lobbyparagraaf in de toelichting bij wet- en regelgeving en een onderzoek naar best practices van andere LS. Nederland wordt opnieuw aanbevolen strengere regels op dit vlak vast te stellen;
• Mediavrijheid- en pluriformiteit: de mediatoezichthouder blijft autonoom functioneren en is toegerust voor zijn mandaat. De Commissie merkt wel op dat de Raad voor de Journalistiek opinies kan uitgeven maar geen rectificaties of sancties kan opleggen. Ook worden zorgen geuit over hoe toereikend het zelfregulerend orgaan voor de media-sector is om klachten af te handelen. Verder constateert de Commissie uitdagingen met betrekking tot de transparantie van media-eigendom en de hoge concentratie van de mediamarkt;
• Checks and balances: de Commissie stelt wat vooruitgang vast in de opvolging van de kinderopvangtoeslagaffaire. Nederland ontvangt een nieuwe aanbeveling om de aanbevelingen van de Staatscommissie rechtsstaat op te volgen en (daarmee) de rechtsbescherming van alle burgers te versterken.

Daarnaast constateert de Commissie dat enkele uitgangspunten uit het eerdere rapport nog steeds relevant zijn, onder andere op het terrein van de veiligheid van journalisten en de beperkingen ten aanzien van het recht om te demonstreren.

Kandidaat-lidstaten en de rechtsstaat

De Commissie constateert met betrekking tot de kandidaat-lidstaten Albanië, Montenegro, Noord-Macedonië en Servië dat een aantal belangrijke hervormingen zijn doorgevoerd om de kwaliteit van de rechtspraak te verbeteren, maar zorgen over de onafhankelijkheid en effectiviteit van de rechtsspraak blijven. Ook corruptie (en de vervolging ervan) blijft een aandachtspunt, evenals de autonomie en het pluralisme van de media.

De Commissie heeft geen aanbevelingen voor de kandidaat-lidstaten opgenomen, aangezien die uitsluitend in het kader van het jaarlijkse uitbreidingspakket worden gedaan.

Meer informatie

• Persbericht van de Europese Commissie
• Algemene pagina van de Europese Commissie over het Rechtsstaatrapport 2024
• Verslag over de situatie van de rechtsstaat in Nederland
• ECER bericht - Europese Commissie presenteert het vierde jaarlijkse rapport over de rechtsstaat in de EU (6 juli 2023)
• ECER dossier - Het rechtsstaatmechanisme