Ter ere van het afscheid en pensionering van Ivo van der Steen vond op vrijdag 4 december 2020 het online ECER-seminar ‘Loyale samenwerking binnen de EU’ plaats. Ivo, initiator en oprichter van het ECER, stond sinds 2003 aan het hoofd van het Expertisecentrum. Aan het seminar namen circa honderdtwintig geïnteresseerden deel, vanuit diverse plaatsen ter wereld.
Het seminar werd afgetrapt met een speech van de SG van het ministerie van Buitenlandse Zaken, Paul Huijts. Hij stond stil bij de lange carrière van Ivo binnen de overheid en bij het ECER. Het thema loyale samenwerking doet niet alleen recht aan de warme herinneringen van iedereen aan Ivo, maar ook aan zijn werk voor het ECER: samen met departementen, de instellingen van de Unie en collega’s uit andere lidstaten. Het ECER maakt complexe informatie over het Europees recht en de rechtspraak toegankelijk voor een breed publiek. Niet alleen voor de collega’s van departementen zijn de website, nieuwsbrief en bijeenkomsten een belangrijke informatiebron. Maar bijvoorbeeld ook voor collega’s uit andere landen, academici en journalisten. Het ECER en de missie van het ECER zijn concreet en blijvend neergezet door Ivo en dat zal ook zo worden voortgezet. Daarna kwamen Corinna Wissels, oud collega van Ivo bij Buitenlandse Zaken en momenteel werkzaam als Staatsraad bij de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State en Ben Smulders, werkzaam bij de Europese Commissie als Directeur van de Juridische Dienst aan het woord. Zij hebben de afgelopen jaren veelvuldig samengewerkt met Ivo, en deelden zowel hun persoonlijke herinneringen aan hun samenwerking met Ivo, als inhoudelijke bespiegelingen op het thema Loyale samenwerking binnen de EU.
Corinna Wissels stelde dat de verplichting tot loyaal samenwerken uit artikel 4 lid 3 van het VEU alleen iets kan betekenen als duidelijk is welke verplichtingen er bestaan. Autoriteiten, ambtenaren van het Rijk, politici, en lagere overheden moeten weten wat de verplichtingen zijn die voortvloeien uit de verdragen en het secundaire recht. In lijn met de missie van Ivo benadrukt Corinna Wissels dat alleen met toegankelijk Unierecht invulling kan worden gegeven aan loyale samenwerking.
Samenwerking binnen de Unie gebeurt op verschillende niveaus: tussen de EU-instellingen onderling, tussen een lidstaat en een EU-Instelling, tussen lidstaten onderling en tussen nationale rechterlijke instanties en het Hof van Justitie. Samenwerking impliceert een vertrouwensband tussen de samenwerkende partijen. Corinna Wissels benadrukte dat de laatste tijd het vertrouwen in de EU scheuren vertoont. Denk aan de breuk tussen de EU en het VK en de artikel 7 procedures tegen Polen en Hongarije.
Loyale samenwerking wordt moeilijker – zo waarschuwde Corinna Wissels - naarmate het wederzijds vertrouwen meer scheuren vertoont. De EU kent verschillende samenwerkingsinstrumenten op het gebied van de ruimte van vrijheid, veiligheid en recht. Voor het strafrecht staat het kaderbesluit over het Europees aanhoudingsbevel in de schijnwerpers. Ook het asielrecht kent zijn bekende samenwerkingsinstrument, de Dublinverordening. Op grond daarvan wordt bepaald welke lidstaat verantwoordelijk is voor de behandeling van een asielverzoek. Lidstaten moeten erop kunnen vertrouwen dat het niveau van bescherming en opvang van asielzoekers overal voldoende is. Wanneer er serieuze aanwijzingen zijn dat het asielsysteem of de opvang in een lidstaat niet op orde is, kunnen zij ervoor kiezen een asielverzoek zelf in behandeling te nemen. Sinds arresten van het EHRM en het EU-Hof geldt voor Griekenland dat terugsturen van asielzoekers in zijn algemeenheid verboden is. Maar er moet wel sprake zijn van systematische tekortkomingen. Voor bepaalde landen is dat niet het geval, maar hoe lang nog, zo vroeg Corinna Wissels zich hardop af.
De rechtstaat in de EU is geen rustig bezit. Het EU-Hof heeft hierop gereageerd door te accepteren dat het wederzijds vertrouwen onder voorwaarden kan worden opengebroken. Maar het EU-Hof legt de lat hoog, zowel bij het overleveringssysteem als het Dublinsysteem. Alleen fundamentele of structurele gebreken in het gerechtelijk apparaat zijn niet genoeg. Anders gezegd: systeemfouten zijn niet genoeg. Er moet ook altijd een individuele beoordeling van het reële gevaar worden gemaakt. Hier doet zich een ontwikkeling voor van blind vertrouwen in elkaars systeem naar – wat Corinna Wissels noemt - gefundeerd vertrouwen met aandacht voor de grondrechten. Hoe dit verder gaat, is onduidelijk en het laatste woord is hierover niet gezegd, aldus Corinna Wissels.
In zijn bijdrage gaf Ben Smulders aan dat de Unie momenteel een van de zwaarste tijden ooit doormaakt: er speelt een fundamentele waardencrisis, Brexit is aanstaande, er is sprake van een ongekende negatieve economische groei met alle dramatische sociale gevolgen van dien, een grondig verstoord ecologisch evenwicht en een steeds minder stabiele geopolitieke omgeving.
Gelukkig ziet Ben Smulders ook belangrijke lichtpunten: -de dringend noodzakelijke besluitvorming over de komende MFF (Meerjarig Financieel Kader) en het EU Next Generation pakket, en het daarmee verbonden voorstel tot een rechtsstaatsconditionaliteit dwingt het hoogste politieke niveau in de EU, dat wil zeggen de Europese Raad en dus de staatshoofden en regeringsleiders, elkaar aan te spreken over de vraag hoe zeer zij hechten aan de grondwaarden van de EU en in het bijzonder de bescherming van de rechtsstaat; -de verkiezing van de nieuwe president van de VS en de verwachte verbetering van de VS-EU relatie die mogelijkheden biedt voor de EU zich geopolitiek beter te laten gelden; - een groeiende consensus binnen alle geledingen van de EU en haar lidstaten wat betreft een beperkt aantal beleidsprioriteiten en de bereidheid daarvoor substantiële middelen aan te wenden: (i) het herstel van de economie en (ii) het stimuleren van de groene en digitale transitie; (iii) het ontwikkelen van een strategische autonomie.
Aan het slot van het seminar overhandigde Mielle Bulterman, Hoofd van de afdeling Europees recht van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, het speciaal voor deze gelegenheid geschreven Liber Amicorum aan Ivo. Het Liber is geschreven door Haagse collega’s en oud-collega’s, academici uit binnen- en buitenland en collega’s bij de EU-instellingen. Alle bijdragen zien inhoudelijk op het thema ‘Loyale samenwerking binnen de EU’. Dit liber is online in te zien via deze link naar de Open Access versie. Voorafgaand aan het seminar werd dit afscheidsinterview met Ivo van der Steen gepubliceerd in de ECER-nieuwsbrief.
