De Europese Unie streeft naar onvervalste mededinging in de interne markt (zie ook Protocol 27 bij het Verdrag van Lissabon). Wanneer publieke autoriteiten door het nemen van financiële maatregelen (bijvoorbeeld subsidiëring, garantiestelling, uitgifte van leningen) bepaalde voordelen toekennen aan bepaalde ondernemingen die concurreren in de EU-interne markt, kan de mededinging op de interne markt worden verstoord. Dergelijke voordelen kunnen leiden tot staatssteun. De artikelen 107, 108 en 109 van het EU-Werkingsverdrag reguleren de staatssteun-maatregelen in de EU-lidstaten. De Europese Commissie is belast met de handhaving van deze artikelen in de Europese Unie.
Het ECER-dossier staatssteun bestaat uit de volgende onderdelen:
Artikel 107 lid 1 van het EU-Werkingsverdrag omschrijft wat onder staatssteun kan worden verstaan en verklaart staatssteun onverenigbaar met de interne markt. Onverenigbare steunverlening kan uiteindelijk leiden tot de kwalificatie van onrechtmatige staatssteun en bijvoorbeeld tot gevolg hebben dat de verleende steun moet worden teruggevorderd.
Lid 2 van hetzelfde artikel benoemt een aantal uitzonderingen op de regel dat steunmaatregelen onverenigbaar zijn met de interne markt. Lid 3 van artikel 107 EU-Werkingsverdrag specificeert welke steun de Commissie mogelijk verenigbaar met de interne markt kan verklaren.
Artikel 108 van het EU-Werkingsverdrag omvat de procedure met betrekking tot notificatie en autorisatie van steunmaatregelen voor de Commissie (de zogenoemde ‘aanmeldingsprocedure’). Lidstaten moeten staatssteun-maatregelen (of de wijziging daarvan) voorleggen aan de Commissie (‘aanmelden’). Deze beoordeelt of, en onder welke voorwaarden, de steunmaatregel is toegestaan en verenigbare steun betreft. Artikel 108 bepaalt dat de Commissie verordeningen kan vaststellen betreffende bepaalde soorten van staatssteun waarvan de Raad (conform artikel 109, zie hierna) heeft bepaald dat zij van de procedure van aanmelding kunnen worden vrijgesteld. De Commissie heeft in dat verband inmiddels een groot aantal steunkaders en verordeningen vastgesteld, waarbij een onderscheid kan worden gemaakt tussen sectorale steunkaders (met voorwaarden voor steun aan bepaalde sectoren , bijvoorbeeld vervoer, luchthavens, banken, media) en horizontale steunkaders (voor steun voor bepaalde horizontale doelstellingen zoals de-minimis-steun, regionale steun, steun voor onderzoek, ontwikkeling en innovatie, MKB-steun, risicofinanciering).
Op grond van artikel 109 EU-Werkingsverdrag kan ook de Raad – op voorstel van de Europese Commissie en na raadpleging van het Europees Parlement- verordeningen vaststellen over de toepassing van artikelen 107 en 108. Voorbeelden van dergelijke door de Raad vastgestelde staatssteun-verordeningen zijn onder meer Verordening 2015/1588 van de Raad over de toepassing van artikel 107 en 108 EU-Werkingsverdrag op bepaalde soorten steunmaatregelen en Procedureverordening van de Raad 2015/1589 over toepassing van de aanmeldingsprocedure van artikel 108. Voornoemd voorbeeld van Verordening 2015/1588 van de Raad machtigt de Commissie om generieke vrijstellingen te geven voor bepaalde horizontale steunmaatregelen. De Commissie heeft op basis daarvan een aantal generieke vrijstellingen (bij verordening van de Commissie) vastgesteld. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de Algemene Groepsvrijstellingsverordening 651/2014 ( AGVV ) zoals laatstelijk gewijzigd bij EU-verordening 2023/1315 van de Commissie, aan de Landbouw Groepsvrijstellingsverordening 2022/2472 ( LGVV ) en aan de de-minimisverordening 1407/2013.
Bij de toepassing van vrijstellingsverordeningen zoals de AGVV krijgen steunverlenende overheden wel te maken met een zogenoemde ‘kennisgevingsprocedure’. Een steunmaatregel die voldoet aan de voorwaarden uit een vrijstellingsverordening is verenigbaar met de interne markt en vrijgesteld van aanmelding bij de Commissie. Wanneer een steunverlenende overheid gebruik maakt van een vrijstellingsmogelijkheid rust er wel een kennisgevingsplicht op deze overheid. De steunverlenende overheid zal binnen een bepaalde termijn na inwerkingtreding van de steunmaatregel de Commissie op de hoogte moeten stellen van de steunmaatregel waarop de vrijstelling is toegepast.
Zie voor meer informatie over de kennisgevingsprocedure en de aanmeldingsprocedure ook de betreffende subonderdelen van dit ECER-dossier Staatssteun.
Voor steunverlenende overheden brengen de EU-staatssteunregels met zich mee dat zij – alvorens te beslissen tot een steunmaatregel- dienen na te gaan of er sprake is van staatssteun in de zin van artikel 107 EU-Werkingsverdrag. Indien dat het geval is, zullen zij moeten nagaan of er mogelijk sprake kan zijn van vrijgestelde steun (waarvoor in de regel een kennisgeving bij de Europese Commissie dient te worden gedaan) of van aanmeldingsplichtige steun (waarvoor een aanmeldingsprocedure ter goedkeuring van de steun bij de Europese Commissie moet worden doorlopen). Eén van de gevolgen van het verlenen van onverenigbare (onrechtmatige) staatssteun kan zijn dat de steun door de steunverlener moet worden teruggevorderd bij de steunontvanger. Zie voor meer informatie over de gevolgen van onverenigbare, onrechtmatige staatssteun ook het subonderdeel van dit ECER-dossier Staatssteun/Gevolgen van onrechtmatig verleende staatssteun.
De ministeries van BZK en EZ hebben een Handreiking Staatssteun voor de overheid (2016) opgesteld als naslag- en hulpmiddel voor beleidsmedewerkers en financiële of juridische medewerkers bij ministeries of andere steunverlenende overheden.
De Europese Commissie heeft in 2018 een Code van beste praktijken voor het toezicht op staatssteun (EN) gepubliceerd (zie ook ECER-bericht ) en in 2016 een Mededeling over het begrip staatssteun .
Onder het navolgende kopje ‘Meer informatie’ is tevens een aantal verwijzingen naar informatieve websites over staatssteun opgenomen.
Website Europese Commissie: Staatssteun (mededingingsbeleid) Website Europese Commissie: Algemeen overzicht staatssteun Website Europese Commissie: J aarlijkse Scoreboard staatssteun (staatssteunrapportage lidstaten) Website EUR-Lex: Staatssteunwetgeving (mededinging) Website Rijksoverheid: Staatssteun Website Kenniscentrum Europa decentraal: Staatssteun (decentrale overheden) ECER-dossier: Staatssteun- overige subdossiers- meer informatie
